«Η μέρα -ηλιόλουστη, ζεστή, τρυφερή- ήταν καλοδεχούμενη από τον Απρίλη. Το πράσινο, που μόλις είχε γεννηθεί, τα φύλλα που δεν είχαν προλάβει να σκονιστούν, είχαν ήδη αρχίσει να νικούν το λευκό των άνθεων, που αλλού είχαν κιόλας μαραθεί (κερασιές, βερίκοκα), κι αλλού βρίσκονταν στο απόγειό τους (μηλιές, αχλαδιές, δαμασκηνιές). Προς το απόγευμα, ενώ η γυναίκα μου, η Αλεξάνδρα, ετοίμαζε το δείπνο, βγήκα με τον οχτάχρονο γιο μας, τον Γιουρίκα, να πάρουμε λίγο καθαρό αέρα. Και στην αυλή της μεγάλης μας πολυκατοικίας, με τις έξι εισόδους, έπεσα ξαφνικά πάνω στον φίλο μου, τον Τόλικ, που έμενε έναν όροφο πιο πάνω. “Άκουσες για το Τσερνομπίλ;”, μου πέταξε αντί για “γεια”. “Όχι…”, είπα με έναν αδιάφορο μορφασμό. “Τι έγινε εκεί;”. “Κάτι έγινε χτες… κάποιο ατύχημα στον πυρηνικό σταθμό…”. Οι καταστροφές και τα ατυχήματα δεν προκαλούν έκπληξη στη σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας. Συμβαίνουν συνεχώς, σε εργοστάσια, ορυχεία, σιδηροδρόμους, δρόμους, θάλασσες, αεροπλάνα, παντού! Κάτι συνέβη στον πυρηνικό σταθμό; Δεν είναι τίποτα, θα το ξεπεράσουν. Έτσι σκέφτηκα και το ξέχασα. Η ημέρα προχωρούσε κανονικά, γεμάτη από την ανοιξιάτικη ομορφιά — 27 Απριλίου 1986».

 Η 26η Απριλίου του 1986 είναι μια ημερομηνία που έχει χαραχτεί στη μνήμη της ανθρωπότητας. Για όσους την έζησαν, ήταν η αρχή μιας εποχής τρόμου και ανατροπής. Ο Ιβάν Αβράμοφ, δημοσιογράφος και συγγραφέας (με ρίζες ελληνικές), όπως πολλοί συμπατριώτες του στην τότε Σοβιετική Ένωση, είχαν ελάχιστη γνώση της καταστροφής που συνέβαινε στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ, λίγες ώρες αργότερα. Αυτό που στην αρχή παρουσιαζόταν ως απλό ατύχημα σε έναν από τους αντιδραστήρες, εξελίχθηκε σε μία από τις πιο σοβαρές πυρηνικές καταστροφές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Μιλώντας στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, ο Ιβάν Αβράμοφ «ξετυλίγει» το νήμα εκείνων των ημερών, σε μια αφήγηση – ποταμό:

 «Ενώ αργότερα οι ανακοινώσεις για το Τσερνομπίλ άρχισαν να γίνονται πιο αναλυτικές, η Μόσχα ως κύρια πηγή πληροφοριών, ήταν αισιόδοξη και προσπαθούσε να ηρεμήσει τον κόσμο. Η Ουκρανία και οι άλλες σοβιετικές δημοκρατίες προετοιμάζονταν για τις Πρωτομαγιάτικες γιορτές. Εγώ, ως δημοσιογράφος, είχα λάβει πρόσκληση για την επίσημη παρέλαση στην Κρεσχατίκ. Η Πρωτομαγιά του 1986 δεν διέφερε από τις υπόλοιπες — οι ηγέτες του κόμματος και της κυβέρνησης απηύθυναν χαιρετισμό στις πορείες των εργατών, με τα πορτρέτα των ηγετών, τα πανό με συνθήματα και τα λάβαρα με το σφυρί και το δρεπάνι να κυματίζουν πάνω από το κεφάλι τους. Στο τέλος της παρέλασης, αποφασίσαμε να ξεκουραστούμε στο γραφικό Γκολοσιέβο, όπου νοίκιασα μια βάρκα και κάναμε βόλτες στη λίμνη. Κανείς, όμως, δεν μας είπε -όπως και σε εκατοντάδες χιλιάδες άλλους κατοίκους του Κιέβου- ότι εκείνες τις μέρες θα ήταν καλύτερα να μένουμε κλεισμένοι στα σπίτια μας και όχι να κυκλοφορούμε αμέριμνοι, εκεί που η ραδιενέργεια ήδη ξεσπούσε με μανία».

 Η 2α Μαΐου του 1986, φαινόταν μια κανονική μέρα, και η πόλη είχε την ηρεμία της συνηθισμένης ρουτίνας. Η άνοιξη είχε έρθει στο Κίεβο (σ.σ. απέχει περίπου 90χλμ από το Τσερνομπίλ) με την κλασική της ομορφιά. Ο Αβράμοφ, όπως κάθε μέρα, βγήκε το πρωί για να πάρει φρέσκο γάλα από το περίπτερο, χωρίς να υποψιάζεται το κακό που ήδη είχε ξεκινήσει να εκτυλίσσεται στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνομπίλ. Πριν προλάβει να το απολαύσει, μια πληροφορία άρχισε να κυκλοφορεί μεταξύ των ανθρώπων, όχι από τις επίσημες πηγές, αλλά από στόμα σε στόμα. Το γάλα που είχε αγοράσει μπορούσε να είναι μολυσμένο και έπρεπε να το πετάξει αμέσως. Το ίδιο βράδυ, καθώς πήγαινε στο σπίτι του, η συνειδητοποίηση του τι είχε συμβεί ήρθε με τον ήχο της τηλεόρασης που αναμετέδιδε μικρές ειδήσεις για ένα ατύχημα στον πυρηνικό σταθμό. Αν και η αρχική ενημέρωση ήταν ήπια, η αλήθεια αργότερα αποκαλύφθηκε σε όλο της το μέγεθος. Η ραδιενέργεια διασπειρόταν σε όλη την περιοχή. Η πόλη του Κιέβου αποδείχθηκε ότι δεν ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο μέγεθος καταστροφής.

«Αν δεν κάνω λάθος, εκείνες τις μέρες είχαμε τέσσερις συνεχόμενες ημέρες αργίας: 1 και 2 Μαΐου — Πέμπτη και Παρασκευή, και μετά Σάββατο και Κυριακή. Έτσι, το πρωί της 2ας Μαΐου έτρεξα στο περίπτερο να πάρω φρέσκο γάλα και την επόμενη μέρα έμαθα -όχι από την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο, αλλά από τις φήμες που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα- ότι δεν έπρεπε να το πιούμε, γιατί ήταν πιθανό να έχει μολυνθεί από ραδιενουκλίδια, με το καίσιο και το στρόντιο να ακούγονται πιο τρομακτικά από όλα. Και έτσι έριξα το γάλα, τρία ή τέσσερα λίτρα, στον νιπτήρα της κουζίνας», εξιστορεί ο Αβράμοφ.

Όταν στις 5 Μαΐου επέστρεψε στη δουλειά του, τα νέα ήταν ανησυχητικά: η πυρηνική καταστροφή ήταν σοβαρότερη από ό,τι φαινόταν, και η πόλη της Πρίπιατ, κοντά στο Τσερνομπίλ, εκκενώθηκε εντελώς. Ολόκληρος ο πληθυσμός του Κιέβου έτρεχε να σώσει τα παιδιά του από τη ραδιενέργεια, οι συγκοινωνίες είχαν καταρρεύσει και τα εισιτήρια για κάθε μεταφορικό μέσο είχαν εξαντληθεί. Η πόλη και η χώρα αντιμετώπιζαν μια αόρατη, αμείλικτη απειλή. «Όταν πήγα στη δουλειά, στις 5 Μαΐου, και συζήτησα με τους συναδέλφους μου, έμαθα ότι η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη από ό,τι φαινόταν, ότι το ατύχημα στον αντιδραστήρα Νο 4 του Τσερνομπίλ ήταν σοβαρό, ότι ο πληθυσμός της πόλης Πρίπιατ (45.000 κάτοικοι) θα εκκενωνόταν πλήρως, και ότι όλος ο πληθυσμός του Κιέβου είχε αρχίσει να φυγαδεύει τα παιδιά του, προσπαθώντας να τα προστατεύσει από την ραδιενέργεια. Κάποιοι από τους συναδέλφους μου, έχοντας επαφές ή γνωριμίες στις υψηλές θέσεις, είχαν ήδη καταφέρει να το κάνουν. Τα εισιτήρια είχαν εξαντληθεί — δεν υπήρχαν πια εισιτήρια για τρένα, για τραμ, για λεωφορεία, ούτε για αεροπλάνα».

   Οι πρώτες ημέρες των αναταραχών έφεραν το αίσθημα της αναγκαιότητας. Ο Ιβάν Αβράμοφ, με τον γιο του, έφυγε προς το νότο, στην πατρίδα του, στο Ουρζούφ, το χωριό των γονιών του, ελπίζοντας να προστατεύσει την οικογένειά του από τη ραδιενέργεια. Εκεί, οι ντόπιοι ανησυχούσαν και συζητούσαν για τις τελευταίες εξελίξεις, χωρίς να έχουν κατανοήσει πλήρως την έκταση της καταστροφής.

«Η 5η Μαΐου ήταν η επαγγελματική μου γιορτή — η Ημέρα του Σοβιετικού Τύπου, και θυμήθηκα τη μοναδική μου ελπίδα. Πήγα στο ταμείο της Ένωσης Δημοσιογράφων Ουκρανίας και αγόρασα τα δύο τελευταία εισιτήρια για την επόμενη μέρα, για την πτήση Κίεβο – Ζντάνοφ (τότε Μαριούπολη), και έτσι μαζί με τον γιο μου φύγαμε προς το νότο, για την ακτή της Αζοφικής Θάλασσας, στο γενέθλιο χωριό μου, το Ουρζούφ, το οποίο είχε ιδρυθεί στα τέλη του 18ου αιώνα από Έλληνες μετανάστες της Κριμαίας -εκεί όπου ζούσαν οι αείμνηστοι πατέρας και μητέρα μου. Εκεί έπρεπε να απαντήσω σε πολλές ερωτήσεις από τους συγχωριανούς, χωρίς να προκαλέσω πανικό, φυσικά, και στους πιο έμπιστους έλεγα ότι, σύμφωνα με φήμες, στις γυναίκες που ήταν έγκυες και βρισκόντουσαν κοντά στο πυρηνικό κέντρο της καταστροφής συνιστούσαν να κάνουν έκτρωση, γιατί κανείς δεν ήξερε πώς θα γεννιόταν το παιδί τους, και ότι στο Κίεβο πλένουν τα πάντα, ό,τι μπορούν, και ότι στα φαρμακεία είχαν εξαφανιστεί τα φάρμακα ιωδίου, κυρίως το ιωδιούχο κάλιο για την προστασία του θυρεοειδή αδένα — επειδή το ατύχημα είχε προκαλέσει εκπομπές ραδιενεργού ιωδίου…».

Μετά από μερικές ημέρες, επιστρέφοντας στο Κίεβο, ο Αβράμοφ συνειδητοποίησε ότι η κατάσταση χειροτέρευε μέρα με τη μέρα. Ολόκληρη η πόλη βρισκόταν σε αναστάτωση, και η κυβέρνηση προσπαθούσε να καθησυχάσει τον κόσμο, χωρίς να αποκαλύπτει την πλήρη αλήθεια. Οι εκκαθαριστές, ήρωες και θύματα ταυτόχρονα, εργαζόντουσαν ηρωικά στον σταθμό, ενώ ελικόπτερα πετούσαν συνεχώς πάνω από την πόλη, μεταφέροντας αμμοδόχους για να περιορίσουν τη ραδιενέργεια.

«Αφήνοντας τον γιο μου στους παππούδες και τις γιαγιάδες, γύρισα αμέσως στο Κίεβο, όπου έμαθα ότι δεν υπήρχε καμία αισιόδοξη πρόβλεψη για την κατάσταση, ότι οι ήρωες που προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν την καταστροφή στην πυρηνική μονάδα συνέχιζαν τη δουλειά τους και άκουγα τα ελικόπτερα που πετούσαν πάνω από τα σπίτια του Κιέβου, με κατεύθυνση προς το Τσερνομπίλ, φορτωμένα με σάκους με άμμο. Πολλοί από τους συμπολίτες μου πίστευαν ότι το κόκκινο κρασί ήταν το αντίδοτο για το καίσιο και το στρόντιο, και ότι μόλις γυρίσεις σπίτι, έπρεπε να πλυθείς αμέσως, να τινάξεις και να πλύνεις τα ρούχα που φορούσες και να κάνεις πολλά άλλα. Εγώ, πάντως, θυμάμαι ακόμα πως κάτι μου έγλειφε τον λαιμό εκείνες τις μέρες — η ραδιενέργεια ήταν παντού. Αρκεί να πω ότι ήδη στις 30 Απριλίου, κοντά στον καταστραμμένο αντιδραστήρα, απελευθερωνόταν καίσιο-137 σε ποσότητες χιλιάδες φορές πάνω από το κανονικό».

 Με την επιστροφή του στο Κίεβο, ο Ιβάν ανακάλυψε ότι το κακό είχε πλέον ενσκήψει σε όλη την Ουκρανία, με εκατοντάδες χιλιάδες εκκαθαριστές να προσπαθούν να περιορίσουν τις συνέπειες. Θυμήθηκε τον φίλο του, τον Έντικ Σμιρνόφ, ο οποίος είχε χάσει τη ζωή του λίγα χρόνια αργότερα από καρκίνο — ένας από τους ήρωες που δεν ξεχάστηκαν ποτέ.

«Οι άνθρωποι… Οι άνθρωποι έσωσαν όχι μόνο την πατρίδα τους, αλλά και όλη την Ευρώπη, στους βόρειους άνεμους της οποίας μεταφέρονταν ραδιενεργά σύννεφα, και ίσως και όλο τον κόσμο. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι εκκαθαριστές της καταστροφής του Τσερνομπίλ αριθμούσαν 526.250 άτομα και ότι, μέσα στις πρώτες ώρες μετά την καταστροφή, αυτοί που θυσιάστηκαν και πήγαν στην πυρηνική εστία της καταστροφής, έμειναν για πάντα στη μνήμη μας, στη μνήμη όλης της ανθρωπότητας. Εγώ θυμάμαι τον γείτονά μου από το Ουρζούφ — τον Έντικ Σμιρνόφ, το σπίτι του βρισκόταν ακριβώς απέναντι από το δικό μας. Η μητέρα του ήταν Ελληνίδα και ο πατέρας του Ρώσος. Ήταν 6-7 χρόνια μικρότερός μου και όταν ήμασταν παιδιά, τον είχα σώσει από πνιγμό στον ποταμό. Ο Έντικ ήταν εκκαθαριστής στο Τσερνομπίλ και λίγα χρόνια αργότερα, νέος, λίγο πάνω από τα σαράντα, πέθανε από καρκίνο. Είμαι βέβαιος ότι το όνομά του, όπως και τα ονόματα δεκάδων χιλιάδων άλλων ηρώων – εκκαθαριστών, καταχωρήθηκε στον μαρτυρικό κατάλογο του Τσερνομπίλ, από τον οποίο δεν κατάφερα να τον σώσω…».

Η ιστορία του Αβράμοφ (σ.σ. βασικός αφηγητής στο ντοκιμαντέρ του Θωμά Σίδερη «Η επιστροφή του Ιβάν» που συμμετέχει στους Ανοιχτούς Ορίζοντες του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης) είναι μια αληθινή αναφορά στις συνέπειες των πράξεών μας και μια υπενθύμιση ότι, ακόμη και σε στιγμές αβεβαιότητας και φόβου, η αλληλεγγύη, η προσωπική ευθύνη και η επιμονή στον αγώνα για επιβίωση παραμένουν τα πιο σημαντικά όπλα μας.

  (ΑΠΕ -ΜΠΕ / Σοφία Παπαδοπούλου