Μορφή κηλιδώδης-νευρική. Εξήλθεν εν ομοία καταστάσει». Μία ιδιότυπη μεταφορά πίσω στον χρόνο επιφυλάσσουν τα πεπραγμένα για το έτος 1908-1909 της Παθολογικής κλινικής του καθηγητή Νικόλαου Μακκά.

Πρόκειται για μία μόνο από τις χιλιάδες περιπτώσεις ερευνητικών «διαμαντιών» που μπορεί να συναντήσει ένας ερευνητής στα ιατρικά αρχεία του Ιστορικού Αρχείου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

«Τα αρχεία υγείας, ανάλογα με τον τρόπο ανάγνωσής τους, μας παρέχουν σημαντικές πληροφορίες, από τον τρόπο άσκησης της ιατρικής τον 19ο έως τον 20ο αιώνα, την εξέλιξη της επιστήμης, έως την υιοθέτηση και την μεταλαμπάδευση διεθνών πρακτικών, τον ρόλο και τη σημασία των προσώπων», ανέφερε μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Χάιδω Μπάρκουλα, υπεύθυνη αρχειακών συλλογών του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ, και μέλος του Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού, του τμήματος Κοινωνιολογίας του πανεπιστημίου.

Τα αρχεία, λοιπόν, μπορούν να «διηγηθούν» πολλές ιστορίες από το παρελθόν που είτε σχετίζονται με πρόσωπα είτε με καταστάσεις και να τις φέρουν στο φως του σήμερα, όχι μόνο για ερευνητικούς, αλλά και για πρακτικούς λόγους.

«Μελετώντας το αρχείο ενός νοσοκομείου, οι ερευνητές και οι ερευνήτριες μπορούν να εξάγουν συμπεράσματα για την πορεία κάποιας νόσου, τα ποσοστά ίασης, τις φαρμακευτικές και λοιπές μεθόδους και πώς αυτές εξελίσσονται διαχρονικά, ενώ μπορούν να ανιχνεύσουν και πληροφορίες για την εισαγωγή νέων μεθόδων θεραπείας και την εφαρμογής τους», τόνισε η κ. Μπάρκουλα.

«Επίσης αναδεικνύεται, μέσα από μια σειρά τεκμηρίων (σ.σ. επιστημονικά συνέδρια, συγγράμματα, έρευνες, κτλ), και η εν γένει εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης στην Ελλάδα και διεθνώς, αφού το διδακτικό δυναμικό της Σχολής πάντα βρισκόταν σε άμεσο διάλογο με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα», πρόσθεσε.

Χαρακτηριστική περίπτωση είναι εκείνη του καθηγητή της Οφθαλμιατρικής Ανδρέα Αναγνωστάκη, ο οποίος το 1849 ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών και μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι και στο Λονδίνο. «Εκεί, επινόησε το οφθαλμοσκόπιο, ένα απλό και εύχρηστο ιατρικό εργαλείο, το οποίο αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ιατρικές εφευρέσεις της εποχής και συντέλεσε στη διάδοση της διαγνωστικής μεθόδου», επεσήμανε η κ. Μπάρκουλα.

Επιπλέον, σύμφωνα με τα τεκμήρια και τις συλλογές του Ιστορικού Αρχείου του ΕΚΠΑ, πολλά νέα όργανα ή μέθοδοι δεν αργούσαν να φθάσουν στην Ελλάδα. Κάτι που σημαίνει ότι οι καθηγητές του πανεπιστημίου παρακολουθούσαν τις ευρωπαϊκές και τις διεθνείς εξελίξεις. «Για παράδειγμα, όταν ανακαλύφθηκε η αναισθησία το 1845 στις ΗΠΑ, σχεδόν αμέσως πέρασε στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, το ίδιο ισχύει και για τις μεθόδους αντισηψίας και άλλες», σημείωσε η κ. Μπάρκουλα.

Η σημασία ύπαρξης και διαφύλαξης ενός πανεπιστημιακού αρχείου, και δη της Ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου των Αθηνών είναι αδιαμφισβήτητη, καθώς έπαιξε καθοριστικό ρόλο για τη συγκρότηση του υγειονομικού δικτύου της πρωτεύουσας. Το πανεπιστήμιο Αθηνών δημιούργησε τα δικά του νοσοκομεία (Αρεταίειο, Αιγινήτειο, Συγγρού) αλλά και άλλους ιατρικούς θεσμούς, όπως το Οφθαλμιατρείο και η Αστυκλινική, ενώ το διδακτικό προσωπικό του ήταν υπεύθυνο για το σύνολο των υπηρεσιών υγείας.

«Το Αρχείο μας διαθέτει πολυάριθμα τεκμήρια από θεσμούς υγείας όπως νοσοκομεία, κλινικές, εργαστήρια κ.ά. που δημιούργησε ή/και διαχειρίστηκε το ΕΚΠΑ. Ενδεικτικά μόνο μπορούμε να αναφέρουμε π.χ. τεκμήρια που αφορούν την ίδρυση – στις αρχές της δεκαετίας του 1850 – και τη λειτουργία της Αστυκλινικής, σκοπός της οποίας ήταν από τη μία πλευρά η πρακτική άσκηση των φοιτητών και από την άλλη, η παροχή δωρεάν περίθαλψης σε ενδεείς κατοίκους της πρωτεύουσας. Πολλές φορές μάλιστα, όταν οι ασθενείς αδυνατούσαν να προσέλθουν, ο εφημερεύων γιατρός πρόσφερε κατ’ οίκον νοσηλεία, ενώ το νοσοκομείο διατηρούσε και εξωτερικά ιατρεία. Σε καιρούς μεγάλων επιδημιών (τύφου, χολέρας, ευλογιάς κ.ά.) η Αστυκλινική διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην περίθαλψη του πληθυσμού», επεσήμανε η κ. Μπάρκουλα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συλλογή τεκμηρίων που αναδεικνύουν τη συμβολή της Ιατρικής Σχολής και των παραρτημάτων της σε περιόδους εθνικών κρίσεων και πολεμικών συγκρούσεων. «Μαρτυρούν όχι μόνο την άμεση μεταφορά στα καθ’ ημάς της επιστημονικής γνώσης, αλλά και την εφαρμογή της σε περιόδους κρίσεων, όπως για παράδειγμα η ανακάλυψη των ακτίνων Ραίντγκεν το 1896 και η άμεση χρίση τους στην πραγματοποίηση μεγάλου αριθμού ακτινογραφιών σε πολλούς τραυματίες, οι οποίοι έφεραν μεταλλικά θραύσματα από τον πόλεμο του 1897. Αντίστοιχα τεκμήρια έχουμε και από τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο και Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για τη συμβολή της Σχολής, των πανεπιστημιακών νοσοκομείων και κλινικών στην περίθαλψη των τραυματιών των πολέμων», ανέφερε η κ. Μπάρκουλα.

Είναι πολλές οι ιστορίες, ωστόσο, όπως επεσήμανε η κ. Μπάρκουλα, θα μπορούσαν να ήταν πολλές περισσότερες, εάν πολλά από τα αρχεία υγείας -όχι μόνο τα πανεπιστημιακά, αλλά και νοσοκομείων και υγειονομικών φορέων- δεν είχαν καταστραφεί.

Πρόσφατα, μάλιστα, μέσα από σχετική ημερίδα που διοργάνωσε το Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Αρχείων, ανεδείχθη ότι η διάσωση των αρχείων υγείας δεν είναι αυτονόητη. «Η διάσωση των αρχείων υγείας, και όχι μόνο, είναι μία πολύπλοκη και πολυσύνθετη διαδικασία που προσκρούει στη μη ύπαρξη αρχειακής κουλτούρας στη χώρα μας, με αποτέλεσμα την καταστροφή, σε πολλές περιπτώσεις, ανεκτίμητου επιστημονικού, πολιτιστικού και ιστορικού αποθέματος», κατέληξε η κ. Μπάρκουλα.

Λίγα λόγια για το Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ

Το Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών ιδρύθηκε το 1991 και αποτελεί ερευνητικό και διοικητικό κέντρο του πανεπιστημίου. Στεγάζεται σε ένα μεσοπολεμικό κτίριο, κληροδότημα του Κωνσταντίνου Κριεζή, στην οδό Σκουφά.

Σκοπός του είναι η διαφύλαξη του αρχειακού πλούτου του αρχαιότερου πανεπιστημίου της Ελλάδας, του πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο ιδρύθηκε το 1837 και το οποίο, λόγω της ιστορικής διαδρομής του και του πολυσύνθετου ρόλου που διαδραμάτισε, διαθέτει έναν πολύ μεγάλο αριθμό αρχειακών συλλογών που αφορούν από τη μία πλευρά, τη συγκρότηση και την εξέλιξη των επιστημονικών πεδίων και από την άλλη, την κάλυψη λειτουργικών αναγκών της κρατικής μηχανής.

«Το Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ, το μεγαλύτερο και σημαντικότερο αρχείο πανεπιστημιακού θεσμού στην Ελλάδα, δεν αποτελεί απλώς μια μοναδική πηγή για την πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή της χώρας. Συνιστά και ένα μοναδικό παρατηρητήριο για την ελληνική ιστορία του 19ου και 20ού αιώνα, ένα ανοιχτό πεδίο αυτογνωσίας που μας επιτρέπει να μελετήσουμε τις διεργασίες και τις συγκρούσεις, τις συναινέσεις και τις ρήξεις, τα όνειρα και τις προσδοκίες της ελληνικής κοινωνίας για το μέλλον της», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, καθηγητής Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας (ΕΚΠΑ) και πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ.

Αθηνά Καστρινάκη – ΑΠΕ-ΜΠΕ / photo: eurokinissi