Αυτή η δεκαπενταετής περίοδος αντιπροσώπευε το σοβαρότερο πρόβλημα δημόσιας υγείας στην ιστορία της Αρχαίας Ρώμης —με εξαίρεση την πανώλη του Ιουστινιανού— και ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πυροδότηση αυτού που σήμερα γνωρίζουμε ως Κρίση του Τρίτου Αιώνα, καθώς η δημογραφική κατάρρευση περιόρισε την ικανότητα του στρατού να δράσει και επηρέασε την οικονομία μειώνοντας το εργατικό δυναμικό στα χωράφια, αν και άλλοι δεν είναι τόσο σίγουροι. Αυτό είναι αυτό που αναφέρουμε ως η πανούκλα του Αντωνίνου .

Ονομάζεται επίσης Πανούκλα του Γαληνού , καθώς αυτός, ο προσωπικός γιατρός του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου και του συναυτοκράτορά του Λεύκιου Βέρου, μελέτησε τα συμπτώματα και τις επιπτώσεις, περιγράφοντάς τα στο έργο του Methodus medendi («Μέθοδος Θεραπείας»). Ο Γαληνός, ο οποίος ήταν Έλληνας στην καταγωγή – καταγόμενος από την Πέργαμο, όπου εκπαιδεύτηκε στο ναό του Ασκληπιού με δύο μαθητές του Ιπποκράτη και εγκαταστάθηκε στη Ρώμη το έτος 162, απέκτησε τέτοια φήμη που προσλήφθηκε πρώτα από τον πρόξενο Φλάβιο Βοήθιο και μετά από δύο αυτοκράτορες.

Το 166, έκανε μια διετή επίσκεψη στη γενέτειρά του, μετά την οποία επέστρεψε στη Ρώμη και είχε την ευκαιρία να δει μια μεγάλη εστία της πανώλης του Αντωνίνου που συνέβη στην Ακουϊλία τον χειμώνα του 168. Κατέγραψε τις παρατηρήσεις του για τον πυρετό που προκαλούσε και άλλες επιπτώσεις όπως: δίψα, διάρροια, έντονο βήχα, δερματικά εξανθήματα με περιστασιακές φλύκταινες, φαρυγγίτιδα, εξάντληση… Οι περιορισμοί της εποχής τον εμπόδισαν να αναφέρει πολλά περισσότερα, αλλά η αφήγηση του είναι μια από τις βάσεις στις οποίες στηρίχθηκαν μερικοί επιστήμονες για να υποδείξουν ότι η επιδημία ήταν η ευλογιά.

Ο Γαληνός δεν ήταν ο μόνος που αναφέρθηκε στην επιδημία, γιατί όταν ήρθε σε επαφή μαζί της στην Ακουϊλία, ήταν ήδη σε έξαρση εδώ και αρκετό καιρό. Συγκεκριμένα, ήταν ενεργή από τον χειμώνα του 165, που εισήχθη από τον στρατό του στρατηγού Γάιου Αβίδιου Κάσιου επιστρέφοντας από τη Μεσοποταμία μετά την πολιορκία της Σελεύκειας στον Τίγρη, πόλη που βρίσκεται σήμερα στο Ιράκ και ήταν τότε τμήμα της Παρθικής Αυτοκρατορίας με την παραχώρηση του Αδριανού το 118. Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι η πρώτη μόλυνση συνέβη όταν, στη μέση της λεηλασίας του Ναού του Απόλλωνα στη Βαβυλώνα, ένας λεγεωνάριος έσπασε ένα μπαούλο από το οποίο ξέφυγε αυτό που ο Δίων Κάσιος αποκαλεί λοιμογόνο ατμό.

Αυτή η προνοητική ερμηνεία επιβεβαιώνεται από τον Αμμιανό Μαρκελλίνο, επομένως μια επιδημία μεταξύ των στρατευμάτων θα μπορούσε να ήταν η αιτία της ρωμαϊκής υποχώρησης, αν και πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο Αββίδιος Κάσσιος δεν είχε τους πόρους για να κρατήσει την πόλη μετά την κατάκτησή της και ότι πολλές από τις απώλειες που υπέστησαν κατά την επιστροφή οφείλονταν επίσης σε προβλήματα εφοδιασμού. Σε κάθε περίπτωση, οι μαζικές μετακινήσεις αποτελούν συχνά ένα καλό πλαίσιο για την εξάπλωση των ιών και των βακτηρίων και κατά τη διάρκεια της επιστροφής τους, οι λεγεωνάριοι μετέδιδαν την ασθένεια.

Το 166 έφτασε στη Μικρά Ασία και η ασθένεια που κατέστρεψε την Έφεσο ταυτίζεται με αυτήν, σύμφωνα με την αφήγηση που άφησε ο σοφιστής φιλόσοφος Αίλιος Αριστείδης, ο οποίος μολύνθηκε στη Σμύρνη αλλά επέζησε.

Ένα άλλο μέρος όπου ξέσπασε η επιδημία ήταν η Αντιόχεια, στη σημερινή νότια ακτή της Τουρκίας, που συνορεύει με τη Συρία.

Τα μαντεία του ιερού της περιοχής Κλάρου, που βρίσκεται κοντά στην πόλη του Ιονίου Κολοφώνα, άφησαν αρχεία επιδημιών που δεν είναι σαφές εάν αναφέρονται στην πανώλη του Αντωνίνου, δεδομένου ότι οι ημερομηνίες είναι αβέβαιες. Είναι πιθανό ότι ορισμένες αναφορές πάνω σε αυτό το θέμα υπάρχουν, ενώ άλλες είναι παλαιότερες ή μεταγενέστερες, αλλά αντικατοπτρίζουν το άγχος που προκάλεσε η ασθένεια στους ανθρώπους. Δεν ήταν περίεργο, δεδομένου ότι είχε ήδη φτάσει στην Ευρώπη. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος αφηγείται ότι εξαπλώθηκε μεταξύ των λεγεώνων της Γαλατίας και του Ρήνου . Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περιλάμβανε σχεδόν όλο τον γνωστό κόσμο, η πανώλη του Αντωνίνου έγινε μια πραγματική πανδημία.

Στην πραγματικότητα, η κατάσταση ήταν τόσο σοβαρή που ο Λεύκιος Βέρος και ο Μάρκος Αυρήλιος(υιοί του Αντωνίνου Πίου και οι δύο διορισμένοι συναυτοκράτορες με θέληση του Αδριανού), που βρίσκονταν στον Δούναβη για να συγκρατήσουν τους Αλαμαννούς και τους Μαρκομάννους, επέστρεψαν στη Ρώμη. Ο πρώτος, που είχε ηγηθεί προσωπικά της εκστρατείας κατά των Πάρθων, αρρώστησε και πέθανε λίγες μέρες αργότερα. Τότε πίστευαν ότι οφειλόταν σε δηλητηρίαση, αλλά το πιθανότερο είναι ότι επρόκειτο για εγκεφαλικό ή ακόμα και για την πανώλη του Αντωνίνου, η οποία, όπως αναφέραμε, έσπερνε ήδη τον όλεθρο σκοτώνοντας κατά μέσο όρο δύο χιλιάδες ανθρώπους την ημέρα ,τελικά, το ένα τέταρτο των μολυσμένων. Αυτό ήταν το πλαίσιο στο οποίο εργάστηκε ο Γαληνός.

Δεδομένου ότι και οι δύο αυτοκράτορες ανήκαν στη δυναστεία των Αντωνίνων, κατέληξαν να δώσουν το όνομά τους στην ασθένεια. Έχει ένα ειρωνικό σημείο, αφού εκείνη η περίοδος θεωρείται η «χρυσή εποχή» της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εν μέσω της Pax Romana , με μια οικονομική ευημερία που της επέτρεψε να φτάσει περίπου εβδομήντα πέντε εκατομμύρια κατοίκους, εκ των οποίων το ένα εκατομμύριο ζούσε στη Ρώμη. Τούτου λεχθέντος, οι συνθήκες απείχαν πολύ από το να είναι ιδανικές, συχνά υπερπλήρεις σε νησίδες (δημοφιλείς πολυκατοικίες για τις κατώτερες τάξεις, που ήταν η πλειοψηφία), υψηλή βρεφική θνησιμότητα, χαμηλό προσδόκιμο ζωής και κακή αστική υγιεινή.

Το γεγονός ότι ήταν η κατεξοχήν μητρόπολη σήμαινε ότι η Ρώμη δεχόταν καθημερινά πλήθος ξένων, ευνοώντας τη μεταφορά μολυσματικών ασθενειών. Οι Ρωμαίοι ήταν τόσο συνηθισμένοι σε αυτό που παραδόξως δεν του έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην εποχή τους και ήταν οι μεταγενέστεροι συγγραφείς που το έκαναν. Το έτος 169, οι λεγεώνες που στάθμευαν στον Δούναβη αποδεκατίστηκαν, αναγκάζοντας την εκστρατεία των Μαρκομάννων να αναβληθεί για δύο χρόνια, αναστέλλοντας την απόλυση βετεράνων και στρατολογώντας προσωπικό από μονομάχους, ληστές και σκλάβους, κάτι που τους επέτρεψε να νικήσουν τον εχθρό.

Μέχρι το 171 δεν υπήρχαν πλέον εισβολείς που να απειλούσαν τα σύνορα, αλλά υπήρχε ένας εξίσου ή πιο επικίνδυνος αντίπαλος: ο ιός, ο οποίος κατά ειρωνικό τρόπο πρέπει να είχε επηρεάσει και τον γερμανικό λαό. Αλλά μέχρι το 172 είχε φτάσει σε κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας και παρόλο που είχε μικρότερο αντίκτυπο στις δυτικές επαρχίες λόγω του ότι ήταν πιο μακριά, είχε γενικά αρνητικό αντίκτυπο στην οικονομία: κατάρρευση τιμών, κλείσιμο κατασκευαστικών εταιρειών επειδή οι πελάτες δεν μπορούσαν να τις πληρώσουν, μαζικοί θάνατοι σκλάβων στην ύπαιθρο, όπου οι ενοικιαστές αναγκάστηκαν να δεχτούν μεγαλύτερες συμβάσεις, μείωση του εμπορίου στον Ινδικό Ωκεανό.

Το 180, ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε στην Παννονία, αν και δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα εάν η αιτία του θανάτου του ήταν η πανώλη του Αντωνίνου. Δεν είναι σαφές γιατί αυτό πρέπει να συναχθεί από μια επιγραφή που βρέθηκε στο ναό του Μίθρα στο Virunum (στην Αυστρία), την οποία ορισμένοι αρχαιολόγοι θεωρούν σύγχρονη πλαστογραφία, αν και άλλοι την αποδέχονται ως γνήσια. Αυτή η έλλειψη βεβαιότητας είναι μια σταθερά που προέρχεται από την έλλειψη περιγραφών και τη σχετικά μικρή προσοχή που έδιναν οι σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι ήταν πολύ συνηθισμένοι σε περιοδικές επιδημίες, με μεταγενέστερους συγγραφείς (Paulus Orosius, Eutropius, Historia Augusta ) να δίνουν ιστορικό χαρακτήρα σε αυτό το επεισόδιο.

Το γεγονός ότι η αποτέφρωση ήταν η πιο κοινή μέθοδος απόρριψης σορών σημαίνει ότι οι σκελετοί που βρέθηκαν σε ορισμένους ομαδικούς τάφους -όπως αυτός στο Gloucester, από τον οποίο ανασύρθηκαν σχεδόν εκατό οστά- δεν επαρκούν για να καθοριστεί εάν αντιστοιχούν σε βιαστικές ταφές λόγω της επιδημίας ή στους απλούς κοινούς τάφους των φτωχών. Αυτό αποτρέπει επίσης τον εντοπισμό του παθογόνου ιού, κάτι που δεν εμποδίζει τους περισσότερους ειδικούς να κλίνουν προς την ευλογιά.

Ο Γαληνός, όπως αναφέραμε, είναι αυτός που άφησε την πιο λεπτομερή περιγραφή. Μετά από παρατήρηση πολλών ασθενών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα έλκη που παρουσίαζαν ήταν σημάδι ανάρρωσης επειδή απέβαλαν το μολυσμένο αίμα μέσω αυτών. Συνεπώς, πίστευε ότι το σώμα θεραπεύτηκε μόνο του και ότι έπρεπε να αποφύγει κανείς την επιδείνωση από το ξύσιμο αυτών των ελκών. Ωστόσο, προειδοποίησε επίσης ότι θα βελτιωθούν μόνο όσοι έχουν δυνατό οργανισμό και οι υπόλοιποι θα πρέπει να βοηθηθούν για να αντιμετωπίσουν την ασθένειά τους, για παράδειγμα, με γάλα .

Ο Γαληνός επίσης ήξερε πως η πανώλη του Αντωνίνου διαφοροποιούνταν από τον καταστροφικό λοιμό που είχε ρημάξει την Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ., κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, τον οποίο κατέγραψε ο Θουκυδίδης, κατά την οποία…..παραδόξως, ειδικά οι Σπαρτιάτες δεν προσβλήθηκαν ποτέ από την επιδημία!

Η τρέχουσα επιστήμη ωστόσο πιστεύει ότι έχει εντοπίσει ότι η ελληνική επιδημία, η οποία σκότωσε τον Περικλή και τον γιο του, κλίνει προς την ευλογιά.…

Το πρόβλημα είναι ότι οι γενετικές αναλύσεις δείχνουν ότι η πιο σοβαρή μορφή ευλογιάς εμφανίστηκε αργότερα, γι’ αυτό και ο τύφος και ο αιμορραγικός πυρετός εξετάζονται επίσης. Δεδομένου ότι μεταξύ 189 και 190, ήδη κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κόμμοδου , γιου του Μάρκου Αυρήλιου, τεκμηριώθηκε μια παρόμοια επιδημία που, σύμφωνα με τους κλασικούς ιστορικούς Δίωνα Κάσιο και Ηρωδιανό, εξαπλώθηκε επίσης σε όλη την αυτοκρατορία – στο πλαίσιο ενός μεγάλου λιμού – θα ήταν απαραίτητο να καθοριστεί εάν επρόκειτο για νέα εστία ή κάτι άλλο. Μια προτεινόμενη εναλλακτική είναι η ιλαρά, επίσης πολύ μεταδοτική και με παρόμοια συμπτώματα… αλλά με το μειονέκτημα ότι η προέλευσή της δεν χρονολογείται πριν από τον 5ο αιώνα μ.Χ.

photo: pixabay