Οι περισσότεροι θα αναφέρουν τη Frida Kahlo και την Berthe Morisot, και κάποιοι μπορεί επίσης να θυμούνται τη Dora Maar, τον Yayoi Kusama ή την Paula Rego. Οι Ισπανοί μπορεί να θυμούνται τη Maruja Mallo και όσοι έχουν δει τις αντίστοιχες ταινίες μπορεί να σκεφτούν τη Leonora Carrington και τη Margaret Keane.
Όλες αυτές οι γυναίκες έχουν κοινό ότι είναι σύγχρονες. Αν πάμε πίσω στο χρόνο στη Σύγχρονη Εποχή, μπορεί να βρούμε τη Sofonisba Anguissola, την Artemisia Gentileschi και την Clara Peeters. Γυναίκες καλλιτέχνες όμως υπήρχαν από την προϊστορία, και μια από τις αξιοσημείωτες από την Αρχαιότητα ήταν η Ελληνίδα Ιαία της Κυζίκου.
Η Κύζικος ήταν μια ελληνική πόλη που βρισκόταν στη Μυσία, τη βορειοδυτική περιοχή της Ανατολίας που έβλεπε την Προποντίδα, όπως ονομαζόταν η Θάλασσα του Μαρμαρά στην αρχαιότητα (που ένωνε το Αιγαίο με τη Μαύρη Θάλασσα μέσω του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων). Το όνομα της πόλης προέρχεται από τον ομώνυμο χαρακτήρα που, σύμφωνα με τον Απολλώνιο τον Ρόδιο Αργοναυτικό , ήταν βασιλιάς των Δολιώνων, των απογόνων του Ποσειδώνα που ζούσαν σε ένα νησί της Φρυγίας στην περιοχή και απελευθερώθηκαν από την απειλή της Γης, (γίγαντες με έξι χέρια) από τον Ηρακλή όταν έφτασε εκεί με το πλοίο Αργώ , με καπετάνιο τον Ιάσονα στην αναζήτησή του για το Χρυσόμαλλο Δέρας.
Στην πραγματικότητα ήταν μια αποικία της Μιλήτου που αμφισβητήθηκε μεταξύ Ελλήνων και Περσών, παραδόθηκε στους τελευταίους μετά την Ιωνική Επανάσταση το 499 π.Χ. και ανακτήθηκε από τους Αθηναίους το 411 π.Χ., για να περάσει στη συνέχεια στα χέρια των Σπαρτιατών.
Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, συνδέθηκε μέσω γάμου με τη δυναστεία των Ατταλιδών της Περγάμου και παρέμεινε ανεξάρτητη μέχρι τους Μιθριδατικούς πολέμους, κατά τους οποίους οι Ρωμαίοι την ανακήρυξαν Libera civitas («ελεύθερη πόλη»), επεκτείνοντας τα σύνορά της για να την κάνουν όσο το δυνατόν περισσότερο. σημαντική πόλη στην περιοχή αυτή μαζί με τη Νίκαια και τη Νικομήδεια.
Η Ιαία έζησε ακριβώς κατά τη ρωμαϊκή εποχή και συγκεκριμένα στην ύστερη Δημοκρατία (στην πραγματικότητα πέθανε το 27 π.Χ., την ίδια χρονιά που ο Οκταβιανός έγινε αυτοκράτορας).
Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρουμε πολλά γι’ αυτήν γιατί στην Αρχαιότητα και ειδικά στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, η κοινωνική θέση των γυναικών ήταν πολύ χαμηλή και έλαβαν ελάχιστη προσοχή, ειδικά αν δεν ανήκαν στις ανώτερες τάξεις. Υποτίθεται ότι γεννήθηκε γύρω στο 100 π.Χ. και, όταν έφτασε σε μια ορισμένη ηλικία, μετακόμισε στη Ρώμη, πιθανώς λόγω ζήτησης για καλλιτέχνες στην πόλη.
Επομένως, η Ιαία είχε ήδη ξεκινήσει στην εικαστική τέχνη και πιθανότατα και στη γλυπτική. Αργότερα, θα δούμε ότι άσκησε και την εγκαυστική ζωγραφική (τεχνική στο ελεφαντόδοντο), αν και η μεγάλη της ειδικότητα ήταν η ζωγραφική σε πάνελ, κάτι που είναι πρακτικά άγνωστο σήμερα γιατί δεν έχουν διασωθεί σχεδόν κανένα έργο σε αυτά τα στηρίγματα από κανένα Έλληνα καλλιτέχνη: ούτε από τον Απελλή, ούτε από τον Παρράσιο, ούτε από τον Ζεύξη, ούτε από τον Πρωτογένη, ενώ από τον Πολύγνωτο σώζονται μόνο μερικά εικονογραφημένα κεραμικά αγγεία. Όπως μπορεί να συναχθεί, δεν έχει μείνει τίποτα φτιαγμένο από την Iaia.
Επομένως, αυτό που γνωρίζουμε για την τέχνη της είναι χάρη σε πηγές τεκμηρίωσης, και ακόμη και τότε, δεν είναι πολλές. Το κυριότερο είναι το Naturalis Historia του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, που γράφτηκε πολύ μετά τον θάνατό της, το 77 μ.Χ.
Σε αυτό, ο Ρωμαίος συγγραφέας την αναφέρει ως μία από τις έξι μεγάλες γυναίκες ζωγράφους της Αρχαιότητας, μαζί με την Τιμαρέτη (κόρη του ζωγράφου Μίκωνα, ήταν η πρώτη γνωστή στην ιστορία, γύρω στον 5ο αιώνα π.Χ.), την Ειρήνη (όπως η προηγούμενη. , κόρη ενός ζωγράφου – του Κρατίνου –, έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ.), την Αρισταρέτη (που εκπαιδεύτηκε από τον πατέρα της, αγγειοπλάστη Νέαρχο), και την Ολυμπίας (για την οποία γνωρίζουμε μόνο ότι είχε έναν μαθητή που ονομαζόταν Αυτόβουλος).
Αναφέραμε έξι και μόνο τέσσερις (πέντε, με την Ιαία). Η έκτη θα ήταν η Καλυψώ, αλλά υπάρχουν αμφιβολίες για το αν ήταν καλλιτέχνης ή απλώς ένας χαρακτήρας (η ομώνυμη νύμφη που κράτησε τον Οδυσσέα στο νησί της στην Οδύσσεια του Ομήρου ), ζωγραφισμένη από την Ιαία, καθώς είναι η μόνη που αναφέρει ο Πλίνιος χωρίς λεπτομέρειες για τη δουλειά ή τους συγγενείς της. Επιπλέον, το όνομά της εμφανίζεται ως Calypso senem , που θα μπορούσε να σημαίνει ότι ζωγράφισε το Old Age, αλλά θα μπορούσε επίσης να είναι παραφθορά του λατινικού κατηγορούμενου Calypsonem (που θα αποδείκνυε την ιδιότητά της ως απλό θέμα).
Εν πάση περιπτώσει, ας επιστρέψουμε στην Iaia, την οποία ο Boccaccio αποκαλεί Marcia Severa στο έργο του De mulieribus claris (έκδοση 1362), πιθανότατα μπερδεύοντάς την με μια από τις τρεις ρωμαϊκές παρθένες που διώχτηκαν μεταξύ 115 και 113 π.Χ. Κατηγορήθηκαν ότι αθέτησαν τους όρκους αγνότητας με τον Λούσιο Βετούριο και τους φίλους του, τους οποίους κατήγγειλε ένας σκλάβος στον οποίο δεν είχαν παραχωρήσει την υπόσχεση για τη βοήθεια τους. Οι άλλες δύο ήταν η Emilia και η Licinia, που κατέληξαν όλες σε θανατική ποινή και θάφτηκαν ζωντανές.
Η Iaia δεν είχε καμία σχέση, λοιπόν, με τη Marcia, παρά το γεγονός ότι ο Boccaccio της έδωσε επίσης το επώνυμο Varron, επειδή εξηγεί ότι ήταν στη Ρώμη στα νεανικά χρόνια του Marcus Terentius Varro, ο οποίος ήταν το δεξί χέρι του Πομπήιου κατά τον εμφύλιο πόλεμο και του δόθηκε χάρη.
Επιμένοντας στο perpetua virgo της (αιώνια παρθενία, που τόνισε επίσης η μεσαιωνική Βενετσιάνικη συγγραφέας Christine de Pizan στο βιβλίο της La cité des dames ), ίσως επειδή ανήκε σε κάποια λατρεία ή ιερατείο που το απαιτούσε, προσθέτει ότι ποτέ δεν ζωγράφιζε άντρες και παρέμεινε ανύπαντρη όλη της τη ζωή, άρα δεν είχε απογόνους.
Το φόρτε της ήταν η ζωγραφική, την οποία όχι μόνο χειρίστηκε επιδέξια αλλά και γρήγορα: «Κανείς δεν είχε γρηγορότερο χέρι από αυτήν στη ζωγραφική», λέει ο Πλίνιος, συγκρίνοντάς την με τον χρόνο που πέρασαν άντρες καλλιτέχνες όπως ο Σόπολος ή ο Διονύσιος, που της επέτρεψε να χρεώσει περισσότερα για τις προμήθειες που λάμβανε (κυρίως από γυναίκες πατρίκιους).
Το γεγονός είναι ότι δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι ζωγράφισε, πέρα από μεταγενέστερες αναφορές σε ένα μεγάλο πάνελ που άφησε στη Νεάπολη (Νάπολη), μια αυτοπροσωπογραφία που έγινε με έναν καθρέφτη (το πρώτο γυναικείο γνωστό στην ιστορία) και έναν πίνακα ζωγραφικής μια ηλικιωμένη γυναίκα.
Ο Πλίνιος και ο Βοκκάτσιο μαρτυρούν ότι η Ιάια χρησιμοποίησε το κοίλο , ένα είδος σμίλης ή σπάτουλας με την οποία εξασκούσε την εγκαυστική ζωγραφική, μια τεχνική που περιγράφει ο Βιτρούβιος από την ίδια περίοδο ( «πρέπει να εφαρμόσει ένα στρώμα ζεστού κεριού πάνω στον πίνακα και μετά να το γυαλίσει με πολύ στεγνά λινά πανιά» ), αν και μέχρι τότε θεωρούνταν κάπως ξεπερασμένο.
Τα περίφημα πορτρέτα της μούμιας Fayum είναι φτιαγμένα με αυτόν τον τρόπο, αν και σε ξύλο (στην πραγματικότητα, πρόκειται για πορτρέτα της νεκρής στις δικές τους σαρκοφάγους), ενώ εκείνη το έκανε σε ελεφαντόδοντο.
Με λίγα λόγια, μπορούμε να προσθέσουμε άλλη μια γυναίκα στη λίστα των καλλιτεχνών που αναφέραμε στην αρχή. Είναι κρίμα που δεν μπορούμε να δούμε τη δουλειά της.
photo: pixabay
